Marta Błaszczyńska, Marta Świetlik, Magdalena Wnuk, CHC IBL PAN
Dotychczas wydawnictwa książkowe – w przeciwieństwie do czasopism – znajdowały się na marginesie cyfrowej i otwartościowej transformacji w Polsce (Morka & Gatti, 2021). Ze względu na dodatkowe koszty przygotowania profesjonalnych formatów publikacji elektronicznych (np. epub), wydawnictwa rzadko publikują monografie naukowe w otwartym dostępie i raczej pozwalają autorom na publikację swojej pracy na podstawie umowy licencji po upływie okresu embarga (Adema & Rutten, 2010). Coraz powszechniej podnoszą się głosy, że wzmocnienie roli cyfrowych publikacji w naukach humanistycznych wymaga znalezienia i wdrożenia nowych zrównoważonych modeli wydawniczych (Stone, Graham i in., 2021).
Wypracowanie nowych modeli otwartego publikowania wymaga ścisłej współpracy między samymi wydawcami, dostawcami infrastruktury, decydentami w ministerstwie i bibliotekami, które stają się jednymi z najważniejszych aktorów w obszarze otwartej nauki (Karwasińska 2017). Innowacje w tym zakresie wiążą się zarówno z rozwinięciem infrastruktury cyfrowej, która usprawni proces redakcyjny i dystrybucję publikacji, jak i znalezieniem źródeł finansowania. Otwarty dostęp rodzi pytania o bezpieczeństwo finansowe zespołów redakcyjnych oraz możliwości utrzymania cyfrowej infrastruktury, czyli mówiąc prościej: technologii i usług ułatwiających komunikację naukową oraz trwałego archiwizowania treści niezależnie od zmian technologicznych w najbliższych latach. Jest to jedno z największych wyzwań z ekonomicznego punktu widzenia (Edmond, 2020). Inną kwestią jest tworzenie naprawdę użytecznych narzędzi, odpowiadających na potrzeby zainteresowanych: autorów, wydawnictw i ich odbiorców (Anderson, 2013; Van Zundert, 2012).
W odpowiedzi na tę sytuację w humanistyce w ramach OPERAS-PL – polskiego oddziału europejskiej infrastruktury OPERAS dla nauk humanistycznych i społecznych – postanowiliśmy zidentyfikować potrzeby i bodźce rozwoju polskiej humanistyki w obszarze otwartego dostępu do monografii. Oprócz zgromadzenia wiedzy na temat modeli publikowania monografii w otwartym dostępie w Polsce celem naszych działań jest wypracowanie rozwiązań wspólnie z samymi zainteresowanymi. Dlatego jesienią 2022 r. zaprojektowałyśmy pilotażowe badanie potrzeb wydawnictw w tym obszarze. Punktem wyjścia było dla nas wstępne rozpoznanie polskiego rynku wydawnictw naukowych, które przeprowadziliśmy latem 2022 r. wraz z zespołem działającym w projekcie Dariah.lab. Przy pomocy ankiety dotarliśmy do informacji na temat modeli wydawniczych i technologii stosowanych w 34 wydawnictwach. Otrzymaliśmy odpowiedzi od 25 wydawnictw naukowych, działających w obszarze humanistyki, które w 2021 r. wydały przynajmniej jedną monografię w otwartym dostępie. Najważniejsze ustalenia z badania pilotażowego zamieszczamy poniżej.
Działanie jest częścią projektu OPERAS-PL: Innowacyjna komunikacja naukowa w humanistyce. Rozwój, ewaluacja, kompetencje, finansowanego przez Ministerstwo Edukacji i Nauki w ramach programu Nauka dla Społeczeństwa (numer projektu: NdS/551343/2022/2022). Celem dwuletniego projektu jest umiędzynarodowienie polskich monografii humanistycznych oraz rozwój nowych form komunikacji naukowej i modeli wydawniczych w otwartym dostępie.
Informacje o badaniu
Badanie zostało przeprowadzone w okresie listopada 2022 r. – styczeń 2023. Grupą badaną były wybrane wydawnictwa naukowe w Polsce, ale dla rozszerzenia kontekstu przeprowadziliśmy również dwie rozmowy z grupą wydawniczą z Wielkiej Brytanii oraz organizacją pozarządową z Polski. Badani reprezentowali instytucje, utrzymujące się w dużej mierze z finansowania publicznego, pochodzącego z dotacji na szkolnictwo wyższe lub grantów. Niewielka część przychodów tych wydawnictw, będących również głównym odbiorcą naszego projektu, pochodzi z dochodów ze sprzedaży książek. Nawet w przypadku wydawnictw prywatnych dochody ze sprzedaży, jakkolwiek istotne, nie stanowią podstawowego źródła przychodów.
Do wywiadów wybraliśmy te wydawnictwa, które regularnie publikują monografie w otwartym dostępie; skupiliśmy się na tych które odpowiedziały na ankietę Dariah.Lab i OPERAS-PL lub z którymi nawiązaliśmy kontakt inną drogą. W ramach pilotażu przeprowadzonych zostało 6 pogłębionych wywiadów indywidualnych:
- 4 z pracownikami i pracowniczkami wydawnictw naukowych w Polsce,
- jeden z redaktorką naczelną pozarządowego serwisu udostępniającego książki znajdujące się już w domenie publicznej.
- jeden z członkinią i rzeczniczką Open Book Publishers – zrzeszenia wydawnictw w otwartym dostępie z siedzibą w Wielkiej Brytanii.
Celem wywiadów było:
1) rozpoznanie procesu redakcyjnego z perspektywy pracownika średniego szczebla
2) rozpoznanie modeli wydawniczych w otwartym dostępie
3) rozpoznanie aktualnej wiedzy i potrzeb w zakresie technologii
4) rozpoznanie modelu dystrybucji, promocji i komunikacji
W styczniu przeprowadzona została wstępna analiza wywiadów. Będzie ona częścią raportu dotyczącego modeli wydawniczych w Open Access, który zostanie opublikowany na koniec 2023 r. jako jeden z rezultatów projektu: OPERAS-PL: Innowacyjna komunikacja naukowa w humanistyce. Rozwój, ewaluacja, kompetencje.
Najważniejsze ustalenia: Modele wydawnicze w otwartym dostępie
Gdzie wydawnictwa publikują w otwartym dostępie?
Wydawnictwa uniwersyteckie mają obowiązek zdeponowania monografii w instytucjonalnym repozytorium. Jest to podstawowy model otwartego dostępu funkcjonujący w polskich wydawnictwach naukowych. Przeważnie embargo trwa rok (to jest maksimum wymagane na ogół w polskich konkursach grantowych), ale niektórym wydawnictwom zależy na jego skróceniu. Wydawnictwom komercyjnym, której podobnie jak uczelnianym zależy przede wszystkim na widoczności ich marki w różnych bazach agregujących metadane i pełne teksty. Jeśli chodzi o książki wydane wcześniej, to muszą one niekiedy czekać w kolejce, ponieważ dodanie ich do otwartego dostępu wiąże się z poprawkami i dopisaniem metadanych, niekiedy ponownym łamaniem etc. – czyli dodatkowymi kosztami.
W jakich formatach?
Formaty elektroniczne będące efektami pracy wydawnictw to przede wszystkim pdf. Jeden badanych wydawnictw kilka lat temu wypuściło trochę ebooków, ale nie cieszyły się one popularnością (choć być może obecnie byłoby inaczej). Książki naukowe są kierowane głównie do naukowców, którzy czytają je jednak nadal na komputerze, na bieżąco je komentując. Czytniki mają słabsze aplikacje do anotowania. Uczelniane wydawnictwa, choć opierają się na pdf, wypuszczają czytnikowe formaty wtedy, kiedy wydają serie komercyjne, wówczas multiformaty to wabik do sprzedaży.
Skąd biorą na to środki?
Każdorazowo takie otwarcie dostępu do publikacji trzeba sfinansować, w przypadku nowych publikacji są to przeważnie granty autorskie. Niektóre uczelnie mają już politykę otwartości nakładającą na nie wymóg publikacji w otwartym dostępie po krótkim okresie embargo – np pół roku.
Udostępnianie wydanych wcześniej publikacji jest dofinansowane czasem z budżetu uczelni (wnioskuje się o to np. do rektora), z grantów ministerialnych, europejskich lub, bardzo rzadko, przychodów własnych wydawnictwa.
W jakich bazach indeksują?
Przede wszystkim stawiają na repozytoria i przygotowanie metadanych na etapie deponowania. Zauważyli, że dobrze opracowane do repozytorium monografie indeksują się w Google Scholar, ale o indeksowanie w EBSCO, CEEOL, Bibliotece Nauki na ogół trzeba zadbać osobno. Osobnego formatu metadanych wymaga Scopus (standard ONNIX). Jeśli mają repozytorium na dspace, korzystają też z tego, że dspace dobrze się indeksuje w Google Scholar. DOI rejestrują przeważnie w Crossref.
Jako największy problem wskazywali, że każda baza ma trochę inny standard, więc każdorazowo wydawnictwo musi oddelegować do tej pracy osobę, aby się tego standardu nauczyła i wdrożyła go do pracy wydawnictwa. Powoduje to, że wydawnictwa mają trudność z podjęciem decyzji, który system opisu metadanych przyjąć za wiodący.
Proces redakcyjny w wydawnictwach
Proces redakcyjny nadal opiera się na tradycyjnym workflow: czyli 1) autor przysyła mailowo lub przynosi na nośniku manuskrypt w wordzie (oczywiście pod warunkiem, że wydawnictwo podpisało z nim umowę), 2) następnie wydawnictwo wysyła manuskrypt recenzentom; 3) jeśli są pozytywne autor nanosi ewentualne zmiany i przysyła kolejną wersję, 4) która jest następnie redagowana, najczęściej przez jedną oddelegowaną do tego osobę. W nie wszystkich wydawnictwach manuskrypty są przed przystąpieniem do procesu redakcyjnego (ale już po recenzjach) dodatkowo przepuszczane przez program antyplagiatowy.
Poprawki do tekstu są na ogół nanoszone bezpośrednio w wordzie. Niekiedy autorzy wolą nanosić poprawki już po pierwszym złamaniu. Ostatnie poprawki redakcyjne i korekty czasem są nanoszone już na wydruku próbnym. Mimo pewnej standaryzacji wydawnictwa są skłonne iść autorom na rękę i nie zmuszają ich do jednej procedury przekazania manuskryptu.
Plany wydawnicze w wydawnictwach uniwersyteckich opierają się na propozycjach, które są zbierane od poszczególnych jednostek uczelni. Zatwierdza je rada naukowa lub kolegium redakcyjne. Plan wydawniczy, aby uzyskać ostateczne finansowanie, musi zostać zatwierdzony przez władze uczelni. Wydawnictwa komercyjne jako podmioty prywatne muszą przystąpić do procedury przetargowej.
Największe bolączki wskazane przez użytkowników:
- Brak adekwatnego oprogramowania/problemy z wdrożeniem dostępnego na rynku oprogramowania do zarządzania procesem redakcyjnym. Jednym z najbardziej dostępnych (bo opartych na wolnej licencji) narzędzi do zarządzania procesem redakcyjnym oraz dystrybucją w sieci jest Open Monograph Press (OMP). Użytkownicy tego systemu wymieniali jego mocne strony, ale także wskazywali na uciążliwe dla nich niedoskonałości.
| Mocne strony | Niedoskonałości |
| połączenie systemu do zarządzania procesem redakcyjnym z publiczną stronę internetową – repozytorium ebooków; | brak możliwości udostępnienia ewentualnym klientom popularnych systemów płatności (np. PayU) w ramach OMP, w tych przypadkach, kiedy dostęp jest odpłatny (obowiązuje embargo lub publikowane są starsze książki, w których trzeba pokryć dodatkowe koszty digitalizacji); |
| integracja z Crossrefem – łatwiejsze rejestrowanie numerów DOI (zwiększanie widoczności i ułatwianie wyszukiwalności publikacji); | utrudniony proces wymiany danych z Biblioteką Narodową: poszukiwanie sposobów na automatyczne zasysanie danych do BN, np. wtyczki Quick Submit (istniejącej w bliźniaczym systemie dla czasopism OJS), pozwalajacej na zachowanie wszystkich publikacji w wersji historycznej, które poszły do sprzedaży po zlikwidowaniu księgarni internetowej. |
| promocja własnej marki poprzez publiczną platformę. |
- Brak możliwości automatycznego generowania abstraktów w języku polskim: dzięki automatycznym tłumaczeniom nawet teksty w j. polskim mogą być dostępne dla zagranicznych badaczy, dlatego potrzebne jest oprogramowanie do tworzenia abstraktów dla j. polskiego.
- Brak ustalonego standardu opisu metadanych dla polskich monografii – użytkownicy nie oczekują stworzenia czegoś nowego, ale przynajmniej wybór jakiegoś adekwatnego.
- Brak bazy danych polskich monografii.
- Brak narzędzi do publikacji innowacyjnych monografii. Według użytkowników potrzebne są wtyczki do środowiska OMP integrujące z całą infrastrukturą Crossrefu, np. w celu stworzenia living booków.
Bibliografia
Anderson, S. (2013). What are Research Infrastructures? A Journal of Digital Humanities, 7(1–2), 4–23.
Karwasińska, E. (2017). Biblioteczne usługi wydawnicze – nowa rola biblioteki naukowej. [in] Kulczycki, E. (ed.). Komunikacja naukowa w humanistyce, Poznań.
Videocall icons created by nawicon – Flaticon
OpenEdition suggests that you cite this post as follows:
OtwartaHumanistyka (February 21, 2023). Diagnoza potrzeb wydawnictw – podsumowanie badania wstępnego. Otwarta Humanistyka. Retrieved December 13, 2024 from https://doi.org/10.58079/wkbw
3 thoughts on “Diagnoza potrzeb wydawnictw – podsumowanie badania wstępnego”
Comments are closed.